राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज | छत्रपती शाहू महाराजांचे कार्य |

 राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (१८७४-१९२२) 

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज

• "छत्रपती शाहू महाराज यांच्यासारखा सखा अस्पृश्यांना पूर्वी लाभला नव्हता व पुढेही लाभेल की नाही याबद्दल आम्हास शंका आहे." - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. 

राजर्षी शाहू महाराजांचा विस्तृत जीवनक्रम खालीलप्रमाणे : 

• जन्म : २६ जून १८७४ (कागलच्या घाटगे घराण्यात). 
• जन्मस्थळ : लक्ष्मीविलास पॅलेस, कसबा बावडा (कागलवाडी), कोल्हापूर.  
• मूळ नाव : यशवंतराव 
• पित्याचे नाव : जयसिंगराव ऊर्फ आबासाहेब घाटगे
• आईचे नाव : श्रीमंत राधाबाईसाहेब 
• दत्तक विधान : १७ मार्च १८८४ (कोल्हापूरचे राजे चौथे शिवाजी महाराज यांच्या पत्नी श्रीमंत आनंदीबाईसाहेब यांनी कागलच्या घाटगे घराण्यातील यशवंतराव यांस दत्तक घेऊन त्यांचे नाव शाहू महाराज असे ठेवले.) 
• शिक्षण : १८८५ ते १८८९ : या काळात राजकोट येथील राजपुत्रांसाठीच्या महाविद्यालयात शिक्षण. प्रिन्सिपल मॅकनॉटन यांच्या मार्गदर्शनाखाली राजांनी राजकोट येथील शिक्षण पूर्ण केले. 
• १८९० ते १८९४ : महाराजांनी धारवाड येथे सर एस. एम. फ्रेजर यांच्या मार्गदर्शनाखाली इंग्रजी भाषा, राज्य कारभार व जागतिक इतिहास आदी विषयांचे परिपूर्ण अध्ययन केले. 
• विवाह : १ एप्रिल १८९१ रोजी बडोद्याचे गुणाजीपंत खानविलकर यांची कन्या श्रीमंत लक्ष्मीबाई साहेब यांच्याशी शाहू महाराजांचा विवाह. 
• राज्याभिषेक : २ एप्रिल १८९४ रोजी वयाच्या २० व्या वर्षी राजे कोल्हापूर संस्थानाचे कायदेशीर वारसदार बनले. शाहू महाराजांचा राज्याभिषेक समारंभ मुंबईचे तत्कालीन गव्हर्नर लॉर्ड हॅरिस यांच्या अध्यक्षतेखाली संपन्न.

शाहू महाराजांनी केलेले विविध कायदे : 

• १८९४ : पासूनच वेठबिगाराची पद्धती बंद करून राजांनी अब्राह्मणांना संस्थानात नोकऱ्या देण्यास सुरुवात केली.
• १९०१ : महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात गोवध बंदी कायदा केला. 
• १९१६ : कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत करण्याचे आदेश (प्रत्यक्ष अंमलबजावणी : १९१९ पासून)

शाह महाराजांनी केलेल्या शैक्षणिक सुधारणा :

• ११ जानेवारी १९११ : कोल्हापुरात सत्यशोधक समाजाची शाखा स्थापन केली. 
• १९११ : संस्थानात १५ टक्के विद्यार्थ्यांना नादारीची घोषणा. 
• १९१३ : कोल्हापुरात सत्यशोधक समाज शाळा सुरू. 
• २५ जुलै १९१७ : च्या वटहुकूमाने संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे करण्यात आले. सक्तीच्या शिक्षणाची पहिली शाळा संस्थानात चिपरीपेटा येथे सुरू केली. 
• १९१८ ला राजाराम कॉलेज (कोल्हापूर) आर्य समाजाकडे हस्तांतरीत केले. लष्करी शिक्षणासाठी संस्थानात इन्फंट्री स्कूलची स्थापना केली. 
• १९१२ : पाटील शाळांची स्थापना. 
• १९१८ : संस्थानात तलाठी शाळांची स्थापना. 
• २५ जून १९१८ : संस्थानातील पारंपरिक कुळकर्णी वतने बंद करून त्या जागी पगारी तलाठ्यांची नेमणूक.
• २९ जुलै १९१८ : तलाठी हे पद कायमस्वरूपी केले. 

विविध जातीधर्माच्या विद्यार्थ्यांसाठी राजर्षी शाहू महाराजांनी स्थापन केलेली वसतीगृहे:

• १८९६ ते १९२१ या काळात राजांनी कोल्हापुरात सर्व जाती-जमातींच्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वतंत्र अशी सुमारे २० वसतीगृहे स्थापन केली. यापैकी प्रमुख वसतीगृहे पुढीलप्रमाणे : राजाराम होस्टेल (१९०१); व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंग (१९०१); वीरशैव लिंगायत बोर्डिंग (१९०६); मुस्लीम बोर्डिंग (१९०६); मिस क्लार्क होस्टेल (१९०८); दैवज्ञ बौर्डिंग (१९०८); नामदेव बोर्डिंग (१९११); सरस्वतीबाई गौड सारस्वत बोर्डिंग (१९१५); प्रिन्स शिवाजी मराठा बोर्डिंग (१९२०).

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांचे अस्पृश्यता निर्मुलन कार्य : 

• २६ जुलै १९०२ : शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात मागासवर्गीयांसाठी नोकरीत ५० टक्के जागा राखीव ठेवल्या.
• १९१८ साली कोल्हापूर संस्थानातील महार वतने रद्द करून त्या जमिनी अस्पृश्यांच्या नावे केल्या.
• मार्च १९१८ : बलुतेदारी पद्धती बंद केली.

राजर्षी शाह महाराजांनी महिलांसाठी केलेल्या सुधारणा : 

• जुलै १९१७ : पुनर्विवाह व विधवा विवाहास मान्यता देणारा कायदा संस्थानात संमत. 
• फेब्रुवारी १९१८ : आंतरजातीय विवाहास मान्यता देणारा कायदा संस्थानात संमत.
• (स्वतःच्या घराण्यातील मलगी (चलत बहीण) इंदोरच्या होळकर या धनगर घराण्याची सून बनविली. 
• १९१९ : स्त्रियांना क्रूरपणे वागविण्यास प्रतिबंध करणारा कायदा संमत. 
• १९२० : संस्थानात घटस्फोटाचा कायदा संमत केला.